Όταν μιλάμε για υποκειμενική πλευρά εννοούμε στάσεις, πεποιθήσεις, πολιτισμικά πρότυπα, αξίες και ιδεολογίες. Το κεντρικό ζήτημα είναι πως από αυτή την υποκειμενικότητα συγκροτείται μια πολιτική συμπεριφορά λειτουργώντας μέσα στο πλαίσιο ενός πολιτικού συστήματος. Είναι πάντως γεγονός σύμφωνα με τον Ν. Δεμερτζή (Δεμερτζής, 2000:10-13) ότι υπάρχει μια αιτιατή σχέση ανάμεσα στη συμπεριφορά και την κουλτούρα. Άρα ως κουλτούρα, μπορούμε να κατανοήσουμε ένα πλαίσιο αρχών και αξιών και ως συμπεριφορά, να κατανοήσουμε μια μεταβλητή μετρήσιμη και παρατηρούμενη που εξαρτάται από το πλαίσιο της κουλτούρας. Μια άλλη αιτιατή σχέση που προκύπτει σύμφωνα με τον Ν. Δεμερτζή είναι αυτή της πολιτικής κουλτούρας και του πολιτικού συστήματος. Στη δεύτερη αυτή σχέση καταλήγει στο ότι «η διαμόρφωση της πολιτικής κουλτούρας όχι μόνο επηρεάζεται αλλά λαμβάνει χώρα εντός του πολιτικού συστήματος, οπότε η όχι απλώς αναλυτική συστημική διάκριση ανάμεσα σε πολιτικό σύστημα και πολιτική κουλτούρα αναιρείται εκ των πραγμάτων».

   Βέβαια η συζήτηση για τον Ν. Δεμερτζή δε σταματάει εδώ για τη σημασιολογική προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας. Συνεχίζεται με τις μεταπαρσσονικές θέσεις για ενότητα πολιτικών στάσεων και πολιτικής συμπεριφοράς, στηριζόμενες, όχι απόλυτα όμως, σε μια ανθρωπολογική εννοιολόγηση, αλλά και σε άλλα πεδία όπως τα ΜΜΕ, τον πολιτικό Λόγο, κοινωνικά κινήματα κ.α.

   Προχωρώντας στην ελληνική περίπτωση, για την περίοδο που εξετάζουμε την πολιτική κουλτούρα, οι ερευνητές θα την προσεγγίσουν με την ποσοτική ανάλυση, η οποία στηρίζεται σε ιστορικές και δομικές παραμέτρους που ορίζουν την έννοια του πολίτη και της πολιτικής και η προσπάθεια αυτή θα επιβεβαιώσει το μοντέλο ανάλυσης των Almond & Verba. Όμως για τον Ν. Δεμερτζή (Δεμερτζής, 2000:20) μια ποσοτική ανάλυση από μόνη της δε στέκεται ικανή, για να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα «και να αποκτήσει νόημα η αναφορά σε μια μη λειτουργιστική και μη συμπεριφοριστική έννοια της πολιτικής κουλτούρας», χρειάζεται και μια ποιοτική ανάλυση.

   Με αυτήν την ποιοτική ανάλυση καταλήγουν μελετητές στο συμπέρασμα ότι, υπάρχει μια μεταβατική κοινωνία η οποία έχει επίδραση στην πολιτική της κουλτούρα. Αυτή ξεκινά από τη δεκαετία του ΄50, αφήνοντας πίσω τον υποτακτικό και κοινοτικό προσανατολισμό για να πάρει τη θέση τους η συμμετοχική στάση. Αυτή οφείλεται κυρίως στην έντονη κοινωνική κινητικότητα που παρατηρούμε στην μεταπολεμική Ελλάδα, με τους ραγδαίους εκσυγχρονιστικούς της ρυθμούς και τα αποτελέσματά του (αστικοποίηση, κοινωνική άνοδος κλπ.). Όμως αυτή την μετάβαση, πολλοί μελετητές την τοποθετούν σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ελληνικής πραγματικότητας και έχει πάντα να κάνει με την παράδοση και τον εκσυγχρονισμό της ίδιας της κοινωνίας. Βρίσκεται πάντα σε μια ενδιάμεση θέση σε όλες τις εκφάνσεις της, Στον εκσυγχρονισμό και στην παράδοση λοιπόν η αναφορά που κάνει ο Ν. Δεμερτζής (Δεμερτζής, 2000:23) στον Ν. Μουζέλη, η πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται ως μια αυτόχθονη και εσωστρεφής, ξενόφοβη και παραδοσιακή και μια δυτικόφρονα, εξωστρεφής και εκσυγχρονιστική. Την ίδια πεπατημένη με δικές τους όμως σημασιολογικές προσεγγίσεις κάνουν και άλλοι μελετητές (βλ. Ν. Διαμαντούρος. Η. Κατσούλης). Όπως και να έχει πάντως, είναι γεγονός ότι στην ελληνική πολιτική κουλτούρα υπάρχει ένα δίπολο, το οποίο γεννά μια διαιρετική τομή, αυτή των παραδοσιακών και των εκσυγχρονιστών.

   Στην ελληνική περίπτωση, αυτό το δίπολο θα πρέπει να το εντάξουμε ως το κυρίαρχο δομικό στοιχείο της πολιτικής κουλτούρας. Καθίσταται έτσι ανάγκη να εξεταστεί, ποια είναι εκείνα τα παραδοσιακά στοιχεία που επικρατούν στον ιστορικό χρόνο και ποια είναι εκείνα τα ιστορικά γεγονότα, εσωτερικά και εξωτερικά που επηρεάζουν και προσδίδουν τη φυσιογνωμία αυτής της μετάβασης.

   Ο Ν. Δεμερτζής (Δεμερτζής, 1990:77) ερμηνεύει αυτό το μεταβατικό στάδιο των δυο πόλων με το φαινόμενο, όπως το ονομάζει του «ανεστραμμένου συγκρητισμού». Σα συγκρητισμός (ο όρος προέρχεται από την τάση των κατοίκων της Κρήτης, με διαφορετικά στοιχεία μεταξύ τους, να ενωθούν για να αντιμετωπίσουν εξωτερικούς εχθρούς) στην πολιτική κουλτούρα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ν. Δεμερτζής (Δεμερτζής, 1990:78) νοείται «η υιοθέτηση εκ μέρους των κοινωνικών υποκειμένων μιας σειράς έκδηλων πολιτισμικών/πολιτικών χαρακτήρων, οι οποίοι αφορούν νεωτερικά πρότυπα πολιτικής συμπεριφοράς, με όρους όμως που συμμορφώνονται στα βαθύτερα και μονιμότερα νοηματικά σχήματα της παραδοσιακής τους πολιτικής κουλτούρας». Για την Ελλάδα όμως, καταλήγει, συμβαίνει αυτά τα νεωτερικά στοιχεία ναι μεν να συμμορφώνονται στα μόνιμα παραδοσιακά αλλά, να χάνουν την εκσυγχρονιστική τους δυναμική.

   Καταλήγουμε λοιπόν, να μελετήσουμε υπό το πρίσμα του «ανεστραμμένου συγκρητισμού», το ποιοι είναι οι συντελεστές, το πώς διαμόρφωσαν αυτήν την παράδοση και δημιούργησαν μια «εθνική πολιτική κουλτούρα» στον ιστορικό χρόνο. Ξεκινώντας την προσέγγιση μας θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι η παράδοση δεν συνιστά μια στατική έννοια και ούτε ότι υπάρχει μια και μόνη παράδοση. Ο Ν. Δεμερρτζής (Δεμερτζής, 2000:41-69) θα προσπαθήσει να προσδώσει στην ελληνική περίπτωση, στην έννοια της παράδοσης το χαρακτήρα της «επιλεκτικής και ενίοτε επινοημένης». Σε αυτήν την «επιλεκτική» παράδοση μας επισημαίνει ότι ο κύριος παράγοντας που επιδρά είναι, η «θρησκευτικοπολιτική κληρονομιά του Βυζαντίου». Η επίδραση αυτή εντοπίζεται τόσο «στις θεσμικές σχέσεις κράτους –εκκλησίας, όσο και στη συγκρότηση της ιδέας του πολίτη και της νοηματοδότησης της πολιτικής συμπεριφοράς στην Ελλάδα».

   Αυτή η θρησκευτικοπολιτική κληρονομιά του Βυζαντίου, για τον Ν. Δεμερτζή αποτελείται από δυο αλληλένδετα στοιχεία. Το ένα είναι αυτό της θεσμικής οργάνωσης και το άλλο της πολιτικής συμπεριφοράς. Η θεσμική οργάνωση έγκειται στις σχέσεις κράτους - Εκκλησίας και στην προέκτασή τους στη σχέση κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας στο Βυζάντιο. Ο «πατριμονιαλισμός» τύπος κυριαρχίας του Weber για το κράτος, στο Βυζάντιο ήταν κυρίαρχος. Άρα η βούληση του Αυτοκράτορα κυριαρχούσε κατά το δοκούν σε όλον το κρατικό μηχανισμό χωρίς να εξαιρείται και η Εκκλησία. Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε και στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άρα προκύπτει ότι, ένας διαχωρισμός κράτους – Εκκλησίας είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί ακόμη και στις μέρες μας. Υπάρχει μια Εκκλησία, που ναι μεν έχει τη δική της δομή και ιεράρχηση, εξακολουθεί έως κάποιο βαθμό να υπάγεται στην κρατική διοίκηση, με αποτέλεσμα για την είσοδο της κοινωνίας σε αυτή να απαιτείται το διαβατήριο της ομολογίας του «Χριστιανού Ορθόδοξου». Έχουμε λοιπόν μια σύμπτυξη κρατικών και εκκλησιαστικών θεσμών, πολύ βαθιά εδραιωμένη. Το κυρίαρχο στοιχείο που προκύπτει, από αυτή τη σύμπτυξη, απόρροια του πατριμονιαλιστικού κράτους, είναι ότι η εξουσία ασκείται σε ένα ενιαίο πολιτικό σώμα. Αυτό των Χριστιανών. Στην ουσία η ύπαρξη της μιας δομής, κατά κάποιον τρόπο, εξαρτιόνταν και εξαρτάται από την άλλη.

   Το άλλο στοιχείο της θρησκευτικοπολιτικής κληρονομιάς, είναι αυτό που περιέχει την υποκειμενική διάσταση της πολιτικής κουλτούρας και είναι η έννοια του «πολίτη». Σε ένα κράτος με εξουσία πατριμονιαλιστικού τύπου π.χ. «η δεσπόζουσα αντίληψη για τον νόμο έχει την υφή του αυτοκράτορα και δε βασίζεται σε μια συμβολαιακή αναγνώριση του ατόμου ως υποκειμένου δικαίου και δικαιωμάτων». Δεν είναι όμως μόνο το πατριμονιαλιστικό κράτος που διέπει την έννοια του πολίτη. Είναι και το πώς «ο μέσος άνθρωπος εσωτερικεύει το θρησκευτικό του δόγμα και πως το εξωτερικεύει στον καθημερινό του βίο». Το άτομο λοιπόν ως πιστός βιώνει το θρησκευτικό του δόγμα και το κάνει τρόπο ζωής σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικοπολιτικού του βίου. Συμπεριφέρεται με την επίδραση που έχει το δόγμα του στον ψυχισμό του. Παράδειγμα επίδρασης στον ψυχισμό του, είναι η έντονη μοιρολατρία που διακατέχει τον Χριστιανό Ορθόδοξο. Αν προστεθούν σε αυτή τη «μοιρολατρία, η παθητικότητα, η δυσπιστία και μια εργαλειακή στάση απέναντι στο κράτος, τότε αναπόφευκτα ένα μέσο άτομο διακατέχεται από αίσθημα μη ελευθερίας και δημόσιας ευθύνης». Έτσι ο πολίτης βρίσκει το χώρο της ελευθερίας του και της επιβίωσης του στην οικογένεια και στις μικρές κοινότητες. Απόρροια μέχρι σήμερα αυτών των παραδοσιακών στοιχείων, που βαρύνονται από την βυζαντινή επιλεκτική παράδοση, στην πολιτική κουλτούρα του Έλληνα για τον Ν. Δεμερτζή, είναι:
«η προσωποποίηση των θεσμών και ο προσωποπαγής χαρακτήρας των κοινωνικών σχέσεων, η ατυπία των ρόλων, η γενική ατροφία της κοινωνίας των πολιτών, η ιδιωτική – ατομικιστική σύλληψη του δημοσίου, η εννόηση του δικαιώματος ως προνομίου, οι αυξανόμενοι δείκτες πολιτικού κυνισμού, οι αμυντικές στάσεις απέναντι στον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας και ο χαμηλός δείκτης διαπροσωπικής εμπιστοσύνης».

   Προσθέτοντας στο σημείο αυτό, τον έντονο αντιδυτικισμό εξαιτίας των σταυροφοριών, αλλά και των συζητήσεων περί του ονόματος Έλλην, Γραικός, Ρωμιός, «ελληνοθωμανισμού», Μεγάλης Ιδέας κλπ. παράγεται το φαινόμενο του νεοελληνικού εθνικισμού.

   Με αυτά τα δεδομένα η πορεία της Ελλάδας προς τη νεοτερικότητα, από ίδρυσης του Ελληνικού κράτους διέρχεται εν μέσω μιας διαδικασίας μετάβασης από τη μια πλευρά στην άλλη, πάντα με μια ιδιότυπη συνάρθρωση των παραδοσιακών στοιχείων έναντι των εκσυγχρονιστικών, που στο τέλος τα εκσυγχρονιστικά αυτά στοιχεία χάνουν τη δυναμική τους.

   Η παγκοσμιοποίηση, η κατάρρευση του ανατολικού μπλόκ, η πορεία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η Ευρωπαϊκή νομισματική ενοποίηση, η αύξηση του μεταναστευτικού κύματος προς τη χώρα μας, η σταδιακή αποδόμηση του μετεμφυλιακού διχασμού, η ανανέωση του πολιτικού προσωπικού κατά περιόδους, η ανάδυση νέων πολιτικών κομμάτων και κινημάτων, η ανάδυση του ακροδεξιού χώρου τόσο στην Ευρώπη όσο και στη χώρα μας, η εμπλοκή της Εκκλησίας στην πολιτική, η μείωση των έμφυλων διαφορών, οι τεχνολογικές εξελίξεις, η αλλαγή του τρόπου επικοινωνίας, οι αλλαγές σε εργασιακές σχάσεις, οι οικονομικές κρίσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, η ανάδυση νέων οικονομικών δυνάμεων, εξωτερικά ζητήματα (π.χ. Μακεδονικό - Κυπριακό), η παροδική οικονομική ευμάρεια μέσω χρηματιστηριακών τακτικών όπως και άλλοι παράγοντες πολιτικοί και κοινωνικοί, ισχυροί και όχι, αποδείχθηκαν και αποδεικνύονται ικανοί να μεταβάλλουν την αιτιατή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην πολιτική κουλτούρα και την πολιτική συμπεριφορά της ελληνικής κοινωνίας. Αυτό που μένει να δούμε είναι, αν αυτή η αιτιατή σχέση καταφέρει να αποδομήσει τον ανεστραμμένο συγκρητισμό που υφίσταται στην πολιτική μας κουλτούρα και η πορεία μας προς τον εκσυγχρονισμό, αποκτήσει τη δυναμική που χρειάζεται για να υπερκεράσει τις παραδοσιακές αντιλήψεις μας. Ίσως αυτή η περίοδος της οικονομικής κρίσης που διερχόμαστε, σταθεί ικανή να ενδυναμώσει τις εκσυγχρονιστικές τάσεις.

Βιβλιογραφία:

Βούλγαρης, Γ. (2013). Η μεταπολιτευτική Ελλάδα 1974-2009 (Αναθεωρημένη εκδ.). Αθήνα, Πόλις.

Δεμερτζής Νίκος, (1990), «Η Ελληνική πολιτική κουλτούρα στη δεκαετία του ΄80» στο, Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Λυριντζής, Χ., & Νικολακόπουλος, Η.  Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του'80: εξελίξεις και προοπτικές του πολιτικού συστήματος. Αθήνα: Θεμέλιο.

Δεμερτζής Νίκος, (2000), «Η Ελληνική πολιτική κουλτούρα στη δεκαετία του ΄80» στο, Δεμερτζής, Ν., & Γεωργαράκης, Ν., Η Ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα (3η εκδ.). Αθήνα: Οδυσσέας.

Δεμερτζής, Ν., & Γεωργαράκης, Ν.,(2000), «Εισαγωγή στην Ελληνική πολιτική κουλτούρα. Θεωρητικά και ερμηνευτικά ζητήματα» στο,  Η Ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα. Νίκος Δεμερτζής (επιμ.), Αθήνα, Οδυσσέας, Γ΄ ΕΚΔΟΣΗ.

Δεμερτζής, Ν., & Γεωργαράκης, Ν., (2000), «Η Επιλεκτική παράδοση της Ελληνικής πολιτικής κουλτούρας» στο, Η Ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα, Νίκος Δεμερτζής (επιμ.), Αθήνα, Οδυσσέας, Γ΄ ΕΚΔΟΣΗ.

Ο Πασχάλης Αραμπατζής είναι απόφοιτος ΣΤΥΑ (36^ης σειράς με ειδικότητα ΤΜΑ) και απόφοιτος της Σχολής ΟΠΕ ΑΠΘ/Τμήμα Πολιτικών Επιστημών.